In de doolhof van mijn rouw

In de huurauto rijden we door het berglandschap. Ruige hellingen, uitgestrekte olijfboomgaarden, blauwwitte dorpjes en weidse uitzichten op zee wisselen elkaar af.

Wat is Kreta toch prachtig. Kronkelend door de haarspeldbochten herinner ik me haarscherp hoe ik hier een keer met mijn moeder was.

We bezochten mythologische opgravingen, slenterden door idyllische haventjes en lunchten steevast met choriatiki, de traditionele boerensalade, en retsina, de lokale wijn.

‘Heerlijk dat je op vakantie al ’s middags ongegeneerd aan de drank mag,’ verzuchtte mijn moeder dan. Waarop we lachten en proostten.

Mijn moeder is ook de reden dat ik nu weer op Kreta ben. Eind 2019 overleed ze, op 76-jarige leeftijd. Het ging al een paar jaar niet goed, sinds haar vrouw aan alzheimer leed.

Mijn moeder kon de aftakeling van haar geliefde niet aan, verloor haar levenslust en zocht steeds vaker haar toevlucht in dat waar ze toch al een zwak voor had: drank. Ze kreeg levercirrose, raakte in een delirium en stierf twee dagen later.

‘Ik moet toch ergens aan dood!’ had ze altijd opgewekt gezegd als we haar alcoholgebruik aankaartten. En ergens paste dit einde ook wel bij haar, na een mooi en vol leven.

Maar ik was er nog helemaal niet aan toe. Mijn moeder, met haar charme, warmte, intellect en scherpe grappen – ik kon haar nog niet missen. Het maakte me achtereenvolgens murw, angstig en verdrietig.

En nu, twee jaar later, accepteer ik weliswaar het verlies, maar blijf ik achter met het idee dat ik méér had moeten doen. Dat ik haar had moeten helpen minder te drinken, vaker had moeten langsgaan, minder bozig had moeten doen omdat ze het allemaal zo liet versloffen. Als ik terugdenk aan haar laatste maanden, krijg ik nog steeds een knoop in mijn maag, een gevoel van spijt en falen.

Gestolde overtuigingen

Daarom heb ik me aangemeld voor de retraite ‘Stilstaan bij verlies’ van psychosociaal therapeut Germien Brouwer, gespecialiseerd in rouw en verlies.

Een midweek lang laat ik de drukte en het leven van alledag achter me om de balans op te maken en aan de slag te gaan met mijn rouwverwerking. Door vanuit rust naar dit proces te kijken, word je je namelijk meer bewust wat het verlies voor je betekent, weet Brouwer. En dat ‘stilstaan’ brengt je meestal juist een stap vooruit.

De eerste ochtend komen we samen bij een eeuwenoud kerkje in een kloof. Wie wil, kan er een kaarsje branden voor degene om wie hij rouwt. De groep telt acht deelnemers en twee begeleiders.

Germien is er voor de inhoudelijke coaching, haar rechterhand Sandra van Dillen voor de optimale randvoorwaarden. Ze heeft jaren op het eiland gewoond, kent het als haar broekzak en brengt ons naar de mooie plekjes, waar we onze opdrachten doen en ervaringen delen.

Buiten, in de schaduw van de bomen, hoor ik de aangrijpende verhalen van de anderen. Van een jonge weduwe die met twee kinderen achterbleef, iemand die al vroeg haar vader verloor en een deelnemer die zelf ongeneeslijk ziek is.

En van de vrouw die haar kind met een zware beperking na jaren van zorg uiteindelijk toch naar een instelling moest brengen. ‘Om verlies van gezondheid of het loslaten van je kind kun je óók rouwen,’ zegt Germien.

In haar methode gebruikt ze elementen uit de narratieve therapie, ontwikkeld door de Australische psychotherapeut Michael White. ‘Als iets je overkomt, maak je daar een narratief, een verhaal omheen,’ legt ze uit.

‘Zo geef je betekenis aan je ervaringen. Maar dat verhaal is vaak gesloten, het is gebaseerd op gestolde overtuigingen. Je weet bijvoorbeeld zéker dat je in je eentje voor je probleem staat, maar dat hoeft niet waar te zijn.

Narratieve coaching helpt je om dat te gaan zien. Je gaat je verhaal onderzoeken door het vanuit verschillende perspectieven te benaderen en kijkt of je er een rode draad in herkent.

Zo kun je een schets maken van je sociale netwerk waardoor je ziet dat er toch best wat mensen om je heen staan. Misschien lijkt het alsof je het allemaal alleen moet doen omdat hulp vragen voor jou lastig is? Zo kun je je verhaal “openbreken”, kunnen overtuigingen gaan schuiven en emoties weer stromen.’

En dat is belangrijk om verder te kunnen, want als emoties niet stromen, kan de rouw stagneren, aldus Germien. Met soms allerlei fysieke en psychische klachten tot gevolg.

Boos en ongeduldig

Dat komt me bekend voor. Een halfjaar na het overlijden van mijn moeder dacht ik: is dit het nou? Waar blijft de klap? Ik huilde nauwelijks, werkte gewoon stug door en voelde zelden pijn of gemis. Sterker nog, ik voelde helemaal niks.

Totdat ik opeens, als vanuit het niets, een angstaanval kreeg. ‘Je moet rust nemen om je verdriet te verwerken,’ zei ook de therapeut die ik destijds bezocht.

Een helder advies, maar ja, rust is niet mijn sterkste kant. Des te fijner dat ik nu op Kreta de ruimte krijg naar mijn eigen ‘verhaal’ te kijken.

Germien geeft ons schrijf-, teken- en doe-oefeningen; we schrijven bijvoorbeeld onze overtuigingen op in de vorm van een gedicht, waardoor je er opeens van een afstandje naar gaat kijken. In één klap wordt mij hierdoor helder welke nuttig of juist belemmerend zijn.

‘Humor kan me redden’ ervaar ik als behulpzaam, maar ‘Ik moet alles fixen’ zit me nogal in de weg. Misschien kan die weleens weg, die overtuiging. Ook het tekenen van mijn netwerk geeft inzicht, want wat zijn er eigenlijk veel lieve mensen bij wie ik terecht kan.

Een andere opdracht die verhelderend werkt: zoek een steen voor elk obstakel dat je ervaart, passend bij de zwaarte ervan. Als ik mijn stapeltje keien op een muurtje heb gelegd, moet ik flink slikken.

De grootste en zwaarste steen is ‘onmacht’. Dat voelde ik toen mijn moeder op het laatst zo slecht voor zichzelf zorgde. En ik boos en ongeduldig werd omdat ik haar niet wilde kwijtraken.

Dat ik in de laatste periode van haar leven vrij dwingend tegen haar ben geweest, neem ik mezelf vaak kwalijk. Ja, ze verwaarloosde haar gezondheid, maar daarom hoefde ik toch niet zo streng te doen?

Als ze wéér het telefoontje van de huisarts negeerde, was ik op het onaardige af. Had ik niet meer geduld moeten hebben, compassievoller moeten zijn? Maar door die stenen nu zo letterlijk voor me te zien, begrijp ik beter dat mijn reactie voorkwam uit machteloosheid en dat mijn zelfverwijt onterecht is.

Als ik de groep uitleg geef over mijn keien zegt de deelneemster die ongeneeslijk ziek is: ‘Ik weet zeker dat je moeder het begreep. Ik vind het ook niet erg als mijn zoon streng tegen me doet, want ik weet dat het voorkomt uit liefde.’

Haar opmerking raakt me, omdat ik voel dat het waar is. Na afloop van de oefening gooi ik de onmacht-steen zo ver mogelijk in zee.  Zo, dat lucht op.

Kronkelpaden

Op Kreta maken we een soort innerlijke reis, is het idee. Met in ons achterhoofd de vragen: waar kom ik vandaan, op welk punt sta ik nu en hoe wil ik verder?

‘Zie het als het lopen van je levenspad,’ zegt Germien. ‘Geen rechte weg, maar een labyrint met kronkelpaden en verwarrende bochten die uiteindelijk naar het eindpunt leiden.’

En Kreta is de plek bij uitstek voor het lopen van zo’n denkbeeldig pad. Volgens de Griekse sage liet koning Minos hier het ondergrondse doolhof bouwen dat de naam Labyrint kreeg.

Sandra neemt ons mee naar Agia Paraskevi, een grot die toegang zou geven tot dat mythische bouwwerk. De Kretenzers beschouwen het als een heilig oord en eenmaal afgedaald in de spelonken begrijp je ook waarom.

De zwart-oranje rotswanden, de eeuwig groeiende stalagmieten en stalactieten, de ontzagwekkende ruimte die zich hier onder de aarde bevindt – het vergt niet veel verbeelding om je hier de held Theseus voor te stellen, die de weg uit het labyrint terugvond dankzij de draad van Ariadne.

Weer bovengronds krijgen we een schrijf- en tekenopdracht: wat helpt jou in je rouwproces? Om zelf uit je ‘emotionele doolhof’ te komen? Met mijn rug tegen de zondoorstoofde muur van een witgepleisterd kapelletje denk ik na over die vragen.

Ontspanning, weet ik. Dat is wat ik nodig heb. En vaker afstand nemen, zoals nu even helemaal weg van huis, omdat het helpt me bewuster te worden. Ik neem me stellig voor meer tijd voor mezelf te claimen als ik straks weer thuis ben.

Na de oefening wacht er een feestelijke picknick op ons. Er moet balans zijn tussen verlies en herstel, benadrukt Germien, tussen werken en genieten.

Dat lukt: iedereen laat zich de olijven, taramosalata (viskuitsalade) en dako (traditioneel Kretenzisch brood) prima smaken. En waar een kwartier eerder nog de tranen vloeiden, klinkt nu vrolijk gepraat en gelach.

Betekenis geven

Behalve van narratieve therapie maakt Germien tijdens de retraite ook gebruik van de Verliescirkel van rouwdeskundige Riet-Fiddelaers-Jaspers. ‘Mensen willen graag weten hoelang hun verdriet nog duurt,’ vertelt ze.

‘Of hun omgeving verwacht dat na het eerste jaar de scherpste randjes er wel zo’n beetje af zijn. Maar er is geen tijdslimiet aan rouwen, daar valt niets over te voorspellen. Wat je wel kunt doen is het proces van hechten en rouwen inzichtelijk maken, zoals de Verliescirkel doet.’

Volgens de cirkel maak je na je geboorte contact, ga je op zoek naar verbinding en hecht je je aan mensen, werk, gezondheid en misschien ook materiële zaken of status. Maar alles wat je lief is, kan je ook een keer ontvallen en dan moet er afscheid genomen worden. Na dat verlies volgt een periode van rouw.

Germien: ‘Dat is de keerzijde van hechten: hoe groter de liefde, hoe zwaarder het verlies. Maar na verloop van tijd kun je daar ook weer betekenis aan geven. Dan ga je de mooie herinneringen koesteren en in je leven verweven, waardoor de pijn minder intens wordt.

Vanuit daar kun je weer contact maken en nieuwe verbindingen aangaan, met mensen, maar bijvoorbeeld ook met werk. En zo is de cirkel weer rond.’

Maar wanneer de cirkel verstoord is, wordt verlies verwerken lastig. Iemand kan zich bijvoorbeeld afsluiten voor de steun en troost van anderen, intimiteit uit de weg gaan uit angst om weer verlaten te worden, alsmaar afleiding zoeken om maar niet te hoeven voelen of juist zwelgen in de herinnering.

Zelf herken ik wel iets in dat afleiding zoeken: ik heb de neiging mijn agenda vol te plempen met werk. Maar terwijl Germien over de fasen van rouw vertelt, zie ik dat er ook veel goed gaat in mijn proces.

Ik koester de vele fijne en grappige herinneringen aan mijn moeder, kan ze delen met mijn geliefden en weet inmiddels dat de pijn van het gemis iets is dat komt en gaat.

Ik ben bezig mijn verlies betekenis te geven, om in termen van de Verliescirkel te blijven. Dat dat veel beter lukt als ik mezelf rust en ruimte gun, wordt me hier op Kreta nog eens extra duidelijk.

Vruchtbaar

Op de laatste dag van de retraite rijden we naar een schilderachtig dorpje in de bergen. Op het terras van een taverna, met uitzicht over een groene vallei, schrijven we een afscheidsbrief aan dat wat we willen achterlaten.

Dan brengt Germien ons naar een vuurschaal, waar we de brieven verbranden. In stilte kijkt de groep toe hoe de een na de ander haar ballast in de fik steekt. Het heeft iets plechtigs, dit ritueel, en dat maakt het extra betekenisvol. Met voldoening zie ik hoe de brief aan mijn onmacht in de vlammen opgaat.

We sluiten de dag en de retraite af met een laatste opdracht: een boodschap schrijven aan alle collega-rouwenden in de groep. Dat valt me niet moeilijk. We hebben deze dagen samen veel emoties doorgemaakt, waardoor de sfeer warm en vertrouwd is.

Ook ik krijg lieve kaartjes, met teksten waar ik wel wat mee kan: ‘Als je niet zo zielsveel van je moeder had gehouden, was je niet zo streng geweest – daar was zij zeker ook van doordrongen.’ En een heuse challenge: ‘Lieve Pam, don’t just do something, stand there!’

Als we afscheid nemen zijn we het erover eens dat het een mooie, vruchtbare week was. Nog steeds met verdriet, maar ook een of twee inzichten rijker zullen we het eiland verlaten.

De laatste uren breng ik alleen door, op het strand, dobberend in zee en op een terras waar ik gevulde courgettebloemen eet. Uitkijkend over het azuurblauwe water is de knoop in mijn maag heel ver weg.

Straks ben ik weer thuis, waar ik dit kalme, lichte gevoel nog een tijd hoop vast te houden. Ik schenk mezelf een retsina in en hef het glas op mijn moeder.